در پانزدهم اسفند ماه در سال ۱۳۸۹ در شهر تهران آلنوش طریان برای همیشه چشمان خود را بر رو جهان بست. بانوی اختر فیزیک و مادر نجوم القابی هستند که مردم آلنوش طریان را با آن‌ها می‌شناسند. در مقاله پیش رو، زندگی این دانشمند ایرانی و خدمات ارزنده‌اش به جامعه علمی کشورمان را مرور می‌کنیم
دنیای پردازش آنلاین: «آلنوش طریان» (Alenoosh Terian)، زاده ۱۸ آبان ۱۳۰۰ – درگذشته ۱۵ اسفند ۱۳۸۹)؛ فیزیکدان ایرانی ارمنی‌تبار بود که به «مادر نجوم» و «بانوی اختر فیزیک ایران» ملقب شده‌است.
آلنوش طریان، در سال ۱۲۹۹ خورشیدی (۱۹۲۰ میلادی) در یک خانواده ارمنی در تهران متولد شد. پدر آلنوش، «آرتو طریان» در جلفای اصفهان و مادرش، «وارتو طریان» در تهران زاده شد. آرتو طریان دانش‌آموخته بازیگری و نمایش از مسکو و پایه‌گذار دومین مرکز آموزشی هنرهای دراماتیک و تئاتر در ایران بود. پدر طریان پاره‌هایی از شاهنامه را به زبان ارمنی بازگردانی کرده بود و مادرش در رشته ادبیات و هنر سخنوری در کشور سوئیس تحصیل کرده بود و نخستین زن ایرانی ارمنی بود که شعرهای فارسی را دکلمه کرد.
آلنوش اما راه پدر و مادرش را در هنر پی نگرفت و به دنبال فیزیک رفت. او در خاطراتش گفته‌است:
«من به پدرم گفتم می‌خواهم کاری کنم که از عهده هرکسی بر نیاید. از بچگی دیده و شنیده بودم که چطور مردم مثلاً می‌گویند: دخترها نمی‌توانند ریاضی بخوانند یا فلان کار را انجام دهند و این همیشه باعث آزردگی من می‌شد و می‌خواستم ثابت کنم که دختر یا پسر بودن فرقی ندارد و اگر انسان استعداد و پشتکار کافی داشته باشد، از عهده هر کاری بر می‌آید و ثابت هم کردم»
پس از گذراندن دوره ابتدایی در مدرسه ارامنه و دوره متوسطه در دبیرستان انوشیروان دادگر، آلنوش طریان در شش سالگی وارد مدرسه‌ی ارمنیان تهران شد و نه سال در آنجا تحصیل کرد. سپس، برای تکمیل تحصیلات دوره متوسطه، به مدت دو سال نیز در مدرسه انوشیروان دادگر تحصیل کرد. وی در این مورد می‌گوید:
«در آن زمان، در مدارس ارمنیان تنها تا کلاس نهم تدریس می‌شد و من، پس از اتمام دوره نه ساله در مدرسه ارمنیان، برای تکمیل تحصیلات به مدت دو سال به مدرسه انوشیروان دادگر، که متعلق به زرتشتیان بود، رفتم. دلیل انتخاب این مدرسه هم نزدیک بودن آن به منزل ما بود»
آلنوش برای ادامه تحصیل وارد دانشگاه تهران شد. خانم طریان در سال ۱۳۲۶ مدرک لیسانس خود را رشته فیزیک از دانشکده علوم دانشگاه تهران اخذ کرد و پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی وی مدتی به عنوان مسؤول آزمایشگاه‌های فیزیک فعالیت کرد. وی به زبان‌های فارسی، ارمنی و فرانسوی تسلط داشته و با ترکی و انگلیسی آشنایی داشت.
پس از تلاش بی‌نتیجه برای متقاعد کردن استادش، «محمود حسابی»، برای کمک به اعزام وی به خارج از کشور، در تابستان ۱۳۲۸ به تشویق پدر و با هزینه شخصی خود برای ادامه تحصیل به بخش فیزیک اتمسفر دانشگاه پاریس رفت. وی در مورد خاطرات دوران تحصیلش در دانشگاه پاریس چنین می‌گوید:
«یکی از بهترین خاطرات من در طی تحصیل در فرانسه آشنایی کوتاه مدت من با ایرن کوری، دختر ماری کوری، دانشمند معروف، بود. ماری کوری از دوران بچگی همواره بزرگترین الگوی من در زندگی بوده‌است. کار کردن در آزمایشگاه، کنار دختر وی، حتی برای مدتی کوتاه، افتخار بسیار بزرگی برای من محسوب می‌شد»
وی در سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۶) مدرک دکترای خود را از دانشگاه سوربن کسب کرد. خانم طریان دانشنامه دکترای دولتی خود را از دانشکده علوم دانشگاه سوربن فرانسه در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶) اخذ کرد. او بعد از فارغ‌التحصیلی در رشته دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن پاریس، پیشنهاد کرسی استادی دانشگاه سوربن را رد کرد و به ایران بازگشت.
بانو آلنوش با اتمام تحصیلات خویش در رشته فیزیک و دریافت درجه دکتری در این رشته، در حالیکه امکان ماندن و فعالیت در فرانسه برای وی مهیا بود ترجیح داد تا از تخصص خویش در ایران استفاده نماید و پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران با سمت دانشیار فیزیک رشته ترمودینامیک در گروه فیزیک مشغول به کار شد و در سال ۱۳۴۳ در همین دانشگاه به درجه استادی رسید. وی به عنوان اولین استاد زن، در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مشغول به کار شد.
استاد طریان بلافاصله پس از بازگشت به ایران از سوی دانشگاه تهران دعوت به همکاری و تدریس شد. او ابتدا، در سمت دانشیار فیزیک، واحد ترمودینامیک را تدریس می‌کرد اما بعد به منزله استاد واحد فیزیک ستارگان، که پس از ورود دوباره ایشان به دانشگاه افتتاح شده بود، تدریس کرد. وی در این مورد می‌گوید:
«پیش از آنکه من فیزیک ستارگان را در دانشگاه تدریس کنم این درس وارد دانشگاه‌های ایران نشده بود و تنها علم نجوم تدریس می‌شد آن هم نه در رشته فیزیک بلکه ریاضی. زمانی که از من برای تدریس در دانشگاه دعوت کردند، از آنجا که دستیار دکتر روشن بودم، در ابتدا ترمودینامیک تدریس می‌کردم اما پس از مدتی قرار شد برای اولین بار در ایران و به صورت مستقل درس فیزیک ستاره‌ها را برای دانشجویان رشته فیزیک تدریس کنم»
در سال ۱۳۳۸ دولت فدرال آلمان غربی بورس مطالعه رصد خانه فیزیک خورشیدی را در اختیار دانشگاه تهران قرار داد و طریان برای این بورس انتخاب شد و از فروردین سال ۱۳۴۰ به مدت ۴ ماه به آلمان رفت و بعد از انجام مطالعات به ایران بازگشت. وی نخستین کسی بود که در رصدخانه دانشگاه تهران فیزیک ستاره تدریس کرد.
علاقه او به علم و دانش سبب شد وصیت‌نامه‌ای تنظیم کند و منزل مسکونی خود را بعد از مرگ به ارامنه جلفا و دانشجویانی که محل اسکان مناسبی ندارند ببخشد او تا سال‌های اولیه انقلاب مشغول فعالیت بود.
آلنوش طریان در دوره خدمت علمی خود به ریاست گروه تحقیقات خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رسید و نقشی مهم در تأسیس و ادامه کار رصدخانه فیزیک خورشیدی ایفا کرد.
در خرداد ۱۳۴۳ طریان به مقام استادی ارتقا پیدا کرد. این فیزیکدان ایرانی برای نخستین بار موضوعات فیزیک خورشیدی و اخترفیزیک را در دانشگاه تهران تدریس کرد. وی نخستین فیزیکدان زنی بود که در یکی از دانشگاه‌های ایران به این مقام علمی دست می‌یافت و بدین ترتیب او اولین فیزیکدان زن در ایران است که به مقام استادی دست پیدا کرده است.
وی در سال ۱۳۴۵ به عنوان عضوی از کمیته ژئو فیزیک دانشگاه تهران انتخاب شد و در سال ۴۸ رسماً به ریاست گروه تحقیقات فیزیک خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران منصوب شد و در رصدخانه فیزیک خورشیدی که خود در بنیانگذاری آن نقش عمده ای داشت، فعالیت خود را آغاز کرد. طریان که اولین کسی بود که در ایران درس فیزیک ستاره‌ها را تدریس می‌کرد.
طریان پس از ۳۲ سال خدمت صادقانه به کشورش و پرورش استادانی ارزشمند در ۱۵ شهریور ۱۳۵۸ به درخواست خود بازنشسته شد. «احمدی‌نژاد» رسیس‌جمهور وقت در مراسمی در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۸۵ از وی تقدیر کرد. این مراسم به مناسبت سالروز ولادت فاطمه زهرا و بزرگداشت مقام زن از زنان نمونه برگزار شده بود. او همچنین از سوی برنامه فرزانگان که به سفارش شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران تهیه شده بود به عنوان چهره ماندگار در عرصه علمی معرفی می‌شود و در فیلم مستندی زندگی و فعالیت‌های علمی وی بازگو می‌شود.
در سال ۱۳۸۲ فیلمی مستند از زندگی آلنوش طریان ساخته شد که «سوی خورشید» نام داشت. این فیلم مستند یکی از قسمت‌های برنامه فرزانگان ایران بود که به سفارش شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی تهیه شد.
سال‌های پایانی عمر و درگذشت
آلنوش طریان کتابخانه شخصی خود را به کتابخانه ملی ایران اهدا و خانه شخصی خود را به نفع دانشجویان ارمنی وقف کرده‌است. وی سال‌های پایانی عمر خود را در خانه سالمندان توحید گذراند. در پاییز ۱۳۸۹ مراسم جشن نودمین سالروز تولد آلنوش طریان، در محل ورزشگاه آرارات تهران و به همت انجمن بانوان ارامنه ایران و مؤسسه ترجمه و تحقیق هور برگزار شد.
آلنوش طریان در روز شنبه ۱۴ اسفند ۱۳۸۹ در سن ۹۰ سالگی در خانه سالمندان توحید تهران درگذشت.
زندگی شخصی
او در سال‌های جوانی به مردی علاقه‌مند بوده‌است، اما مرگ او سبب شد تا طریان تصمیم بگیرد برای همیشه مجرد باقی بماند.
جوایز و افتخارات
• نشان مسروپ ماشتوتس از طرف عالیجناب جاثلیق آرام اول، رهبر مذهبی ارمنیان جهان، حوزه کیلیکیه
• لوح تقدیر از طرف وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، به مناسبت کسب عنوان پیشکسوت برجسته کشوری، اهدا شده به دست آقای صادق محصولی
• لوح تقدیر از طرف مدیریت سازمان علوم و ستاره‌شناسی تهران، شهرداری منطقه یک، خانم نیلوفر قاسمی وش
• لوح سپاس از طرف کیوان دواتگران، مدیر کل دفتر امور سالمندان
• لوح تقدیر از طرف دانشکده فیزیک دانشگاه تهران
• لوح تقدیر از طرف انجمن نجوم آماتوری ایران
• لوح تقدیر از طرف ابوالحسن فقیه، رییس سازمان بهزیستی کشور، به مناسبت روز جهانی سالمندان (۱۳۸۵)
• لوح تقدیر از طرف مؤسسه ژئوفیزیک ایران؛ نبی بید هندی، رییس مؤسسه ژئوفیزیک (۱۳۸۵)
• لوح تقدیر از طرف دفتر ریاست جمهوری، زهره طیب نوری زاده، مشاور رییس‌جمهور و رییس مرکز زنان و خانواده، به مناسبت کسب عنوان بانوی نمونه فرهیخته سال و بزرگداشت هفته زن (تیر ۱۳۸۵)
• لوح تقدیر از طرف انجمن خیریه بانوان ارامنه تهران (۱۳۸۵)
• لوح یادبود از طرف انجمن فرهنگی بیستون (۱۳۸۸)
• دریافت عنوان پیشکسوت نمونه کشور، از طرف سازمان بازنشستگی کشور، در چهارمین همایش پیشکسوتان ایران (آذر ۱۳۸۸)
• لوح سپاس از طرف سازمان اسناد و کتابخانه ملی، آقای علی اکبر اشعری، مشاور رییس‌جمهور و رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی(۱۳۸۹ش)
• لوح تقدیر از طرف مؤسسه ترجمه و تحقیق هور و انجمن خیریه بانوان ارامنه تهران (۱۳۸۹).
فعالیت‌ها و خدمات
مهمترین خدمات علمی طریان عبارتند از:
• پایه‌گذاری نخستین رصدخانه فیزیک خورشیدی
• پایه‌گذاری نخستین تلسکوپ خورشیدی
• ارایه درس‌های فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک برای نخستین بار در ایران
وی همچنین تحقیقات علمی درباره انرژی خورشید دارد و اعتقاد داشت در ایران که ۲۴۱ روز از سال به‌طور کامل از انرژی خورشید برخوردار هستیم می‌توان از این منبع استفاده بسیاری کرد.
وی بارها در کنفرانس‌ها و مجامع علی خارج از کشور شرکت کرد. وی همچنین در کنفرانس‌های بین‌المللی از جمله کنفرانس سال ۱۳۴۰ (۱۹۶۱) دانشگاه برکلی کالیفرنیا، در سال ۱۳۴۴ (۱۹۶۵) در یک دوره پژوهش علمی در آلمان و در سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰) در انگلستان شرکت کرد.
