پروفسور لطفی‌زاده دارای بيست‌وپنج دکترای افتخاری از دانشگاه‌های معتبر دنياست، بيش از دويست مقاله‌ی علمی را به تنهايی در کارنامه‌ی علمی‌اش دارد و در هيأت تحريريه‌ی پنجاه مجله‌ی علمی دنيا مقام «مشاور» را داراست
متولد : ۱۵ بهمن ۱۲۹۹ هجری‌شمسی
۴ فوریه ۱۹۲۱میلادی (93) ساله
باکو، آذربایجان
رشته‌ی فعالیت: مهندسی برق، ریاضیات
محل کار: دانشگاه کالیفرنیا، برکلی
بنیانگذار: پدیدآورنده‌ی منطق فازی
دلیل شهرت: بنیانگذار ریاضیات فازی، مجموعه‌های فازی و منطق فازی
شاید بتوانیم فقط یک نفر را در جهان پیدا کنیم که هم‌ردیف با افلاطون و ارسطو در منطق و ریاضیات و همزمان هم‌ردیف با مؤثرترین دانشمندان علوم رایانه‌ی عصر حاضر باشد و مقاله‌هایش نیز مانند مقاله‌های انیشتین مورد بررسی قرار گرفته باشد. موضوع جذاب‌تر می‌شود وقتی بدانیم پروفسور لطفی ایرانی است و در تهران دبیرستان و دانشگاه رفته است. شرح حال این نابغه‌ی بزرگ را با هم می‌خوانیم:
وی در ۱۵ بهمن ۱۲۹۹ هجری‌شمسی (۴ فوریه ۱۹۲۱ میلادی) در شهر باکو در جمهوری آذربایجان متولد شد.
پدرش روزنامه‌نگار و بازرگان، از اهالی اردبیل بود که از طرف دولت ایران اعزام شده و مادرش فانیا کوریمان پزشک کودکان روسی بود. لطفی تحصیلات ابتدایی‌اش را در همین شهر و به زبان روسی آغاز نمود.
والدینش در سن ده سالگي وی که همزمان با قحطی و پیامد سیاست‌های اشتراکی‌سازی استالین بود؛ در 1931، ناچار به ترک باکو و بازگشت به خانه پدري خود در ایران شدند. وی در تهران در دبیرستان البرز (به نام پیشین: مدرسه‌ی میسیونری پرسبیتری) در امتحان کنکور سراسري، مقام دوم را کسب کرد و در دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران ادامه تحصیل داد.
در 1942 رشته‌ی الکترونيک دانشگاه تهران را با موفقيت به پايان رساند و در زمان جنگ دوم جهانی برای ادامه‌ی تحصيلات به امريکا رفت و در 1946 موفق به اخذ مدرک کارشانسی‌ارشد از انستيتو تکنولوژی ماساچوست و در 1949 به دريافت مدرک دکترا از دانشگاه کلمبيا در نيويورک نایل گرديد.
پس از مهاجرت به امريکا به دليل سختي تلفظ نامش براي امريکایی‌ها از نام کوتاه شده‌ی «لطفي ع. زاده» استفاده کرد. او تمام مقاله‌های علمي‌اش را با نام (Lotfi A. Zadeh) منتشر کرده و در محافل علمي با نام پروفسور زاده (Zadeh) مشهور است.
پژوهش تخصصی
وی در دانشگاه کلمبیا با تدريس در زمينه‌ی «تئوری سيستم‌ها» کارش را آغاز کرد. سپس به تدریس در چند دانشگاه معتبر امریکا پرداخت. در ۱۹۵۹ به برکلی رفت تا به تدريس الکتروتکنيک بپردازد. از ۱۹۶۳ ابتدا در رشته‌ی الکتروتکنيک و پس از آن در رشته‌ی علوم کامپيوتر کرسی استادی گرفت.
بازنشستگی
پروفسور لطفی‌زاده به‌طور رسمی از ۱۹۹۱ بازنشسته شده، وی در سانفرانسيسکو اقامت دارد و در آن‌جا به پروفسور «زاده» مشهور است. پروفسور لطفی زاده به هنگام فراغت به سرگرمی محبوبش عکاسی می‌پردازد. او عاشق عکاسی است و تاکنون شخصيت‌های معروفی همچون رؤسای جمهور امريکا، ترومن و نیکسون، رو به دوربین وی لبخند زده‌اند.
سرگرمی ديگر پروفسور لطفی‌زاده (HI FI) است که در اتاق نشیمن خود بيست‌وهشت بلندگوی حساس تعبيه نموده تا به موسيقی کلاسيک با کيفيت بالا گوش کند.
افتخارهای علمی
پروفسور لطفی‌زاده دارای بيست‌وپنج دکترای افتخاری از دانشگاه‌های معتبر دنياست، بيش از دويست مقاله‌ی علمی را به تنهايی در کارنامه‌ی علمی‌اش دارد و در هيأت تحريريه‌ی پنجاه مجله‌ی علمی دنيا مقام «مشاور» را داراست.
وی یکی از پژوهشگرانی است که دارای بیش‌ترین یادکرد (Highly-Cited) در مقاله‌های علمی دنیاست. «زاده» تا اکتبر ۲۰۱۴ تعداد ۱۴۰ هزار یادکرد در گوگل اسکالر داشته و نیز ۳۵۰ هزار مقاله در عنوان خود دارای کلمه‌ی فازی بوده‌اند. با توجه به نقش منطق فازی در پیشرفت‌های نظری و عملی علم، نام پروفسور زاده در کنار فیلسوفان تاریخ علم از جمله ارسطو (بنیانگذار منطق صفر و یک) و افلاطون ثبت شده است.
پیشینه‌ی علمی
استاد افتخاري رشته‌ی مهندسي برق دانشگاه پلي تکنيک ماساچوست (MIT) در سال 1968؛ دانشمند و محقق ممتاز آزمايشگاه تحقيقاتي شرکت آي.بي.ام (IBM) در کاليفرنيا در سال‌های 1977، 1973و 1968؛ دانشمند مدعو در مرکز مطالعات زبان و اطلاعات دانشگاه استنفورد کاليفرنيا در فاصله‌ی سال‌هاي 1978-1988؛ در سال 1959، پروفسور لطفي‌زاده کار تمام وقت خود را با سمت استادي در دانشکده‌ی مهندسي برق دانشگاه کاليفرنيا در برکلي شروع کرد. در فاصله‌ی سال‌هاي 1968ـ1963، وي رياست دانشکده‌ی مهندسي برق دانشگاه کاليفرنيا در برکلي را عهده‌دار بود.
اگرچه پروفسور لطفي‌زاده در سال 1991 بازنشسته شد، ولي همچنان فعاليت‌هاي علمي‌اش در دانشگاه کاليفرنيا ادامه دارد و به طور مستمر در همایش‌ها، سخنرانی‌‌ها در شهرهاي مختلف جهان شرکت کرده و سخنراني مي‌کند. پروفسور زاده در 2 اکتبر 2002 در جمع کانون مهندسين تورنتو هم شرکت و سخنراني نمود.
در حال حاضر پروفسور لطفي‌زاده به عنوان استاد ممتاز مهندسي برق، مديريت مرکز نرم‌افزار کامپيوتري دانشگاه برکلي را عهده‌دار است. اين مرکز بيش از 2000 نفر عضو دارد و 100 مؤسسه‌ی علمي به آن وابسته‌اند.
تا سال 1965، تحقيقات پروفسور لطفي‌زاده عموماً در زمينه‌ی تئوري سيستم‌ها و تجزيه و تحليل تئوري تصميمات بود. در آن سال، وي تئوري و منطق فازي (Fuzzy Logic) را پايه‌گذاري کرد و سپس در زمينه‌ی کاربردهاي اين تئوري در هوش مصنوعي، زبان‌شناسي، منطق، تئوري تصميمات، تئوري کنترل، سيستم‌هاي خبره و شبکه‌هاي اعصاب به تحقيقات گسترده‌اي پرداخت. در حال حاضر حاصل تحقيقات پروفسور لطفي‌زاده در زمينه‌ی منطق فازي در بخش‌هاي گوناگون طراحي نرم‌افزار و سخت‌افزار و محاسبات کامپيوتري بر مبناي کلمات، تئوري شعور کامپيوتر در درک زبان طبيعي و صنايع سبک و سنگين مورد استفاده قرار می‌گیرد.
محبوبیت علمی
پروفسور لطفي‌زاده موفق به دريافت نُه مدال علمي شده که از اين تعداد، پنج مدال به مناسبت‌هاي گوناگون از سوی انستيتوي مهندسي برق و الکترونيک امريکا و چهار مدال ديگر از طرف انستيتوي مهندسي مکانيک امريکا، انجمن علوم مهندسي امريکا، آکادمي علوم جمهوري چک و انجمن بين‌المللي سيستم‌هاي هوشمند به وي اهدا شد.
به علاوه وی 14 جايزه علمي دريافت نموده که از آن جمله مي‌توان به جايزه‌ی اهدايي بنياد معروف هونداي ژاپن اشاره نمود.
دانشگاه‌هاي متعدد جهان با اهداي دکتراي افتخاري به پروفسور لطفي‌زاده از خدمات علمي وي به‌ويژه ابداع منطق فازي که علوم و مهندسي کامپيوتر و تئوري سيستم‌ها را دگرگون کرد؛ قدرداني نموده‌اند. اين دانشگاه‌ها عبارت‌اند از:
دانشگاه تولوز فرانسه، دانشگاه تورنتو کانادا، دانشگاه ايالتي نيويورک، دانشگاه دورتموند (Dortmund) آلمان، دانشگاه اوويدو اسپانيا، دانشگاه ليک هد (Leak head) کانادا، دانشگاه گرانادا اسپانيا، دانشگاه لويزويل (Lousiville) امريکا، دانشگاه باکو جمهوري آذربايجان، دانشگاه گليويس (Gliwice) لهستان، دانشگاه اوستراوا (Ostrava) جمهوري چک، دانشگاه فلوريداي مرکزي امريکا، دانشگاه هامبورگ آلمان و دانشگاه پاريس فرانسه.
پروفسور لطفي‌زاده عضو هیأت مشورتي مرکز فازي آلمان، عضو هیأت مشورتي مرکز تحقيقات فازي دانشگاه تگزاس، عضو کميته‌ی مشورتي مرکز آموزش و تحقيقات سيستم‌هاي فازي و هوش مصنوعي روماني، عضو هیأت مشورتي مؤسسه‌ی بين‌المللي مطالعات سيستم‌ها، عضو هیأت مديره‌ی انجمن بين‌المللي شبکه‌هاي اعصاب، ریيس افتخاري اتحاديه‌ی سيستم‌هاي فازي بيو مديکال ژاپن، ریيس افتخاري اتحاديه‌ی منطق و تکنولوژي فازي اسپانيا، عضو هیأت مشورتي انستيتوي ملي انفورماتيک توکيو و عضو هیأت مديره‌ی انستيتوي سيستم‌هاي هوشمند ايلي‌نوي امريکاست. وی همچنین در کنار جان راگاسیانی شناخته می‌شود که در ۱۹۵۲ به دلیل پیشگامی در توسعه‌ی تبدیل زد در پردازش سیگنال‌های گسسته مشهور است. این روش‌ها هم اکنون در پردازش سیگنال‌های گسسته، کنترل دیجیتال و دیگر سیستم‌های گسسته در صنعت و پژوهش مورد استفاده است. این دو دانشمند، حرف زد را برای تبدیل زد به کار برده و رایج کردند.
کاشف و مبتکر منطق فازی
پروفسور لطفي‌زاده به عنوان کاشف و مبتکر منطق فازي شهرت جهاني دارد. در سال 1962 براي نخستین بار در نشریه‌ی مهندسي، واژه‌ی (Fuzzy Logic) را مورد استفاده قرار داد. وي در يک مقاله‌ی علمي کلاسيک که در 1965 به چاپ رسيد، مفهوم مجموعه‌ی فازي را که اساس تئوري تجزيه و تحليل سيستم‌هاي پيچيده است؛ بر اساس زبان طبيعي معرفي کرد.
پس از معرفي تئوري فازي، بيش از 15000 مقاله‌ی علمي از طرف دانشمندان جهان درباره‌ی منطق فازي و کاربردهاي گسترده‌ی آن در نشريات علمي منتشر شد و در حدود 3000 درخواست ثبت اختراع در اين زمينه در کشورهاي مختلف جهان شدند.
در سال مالي 1991ـ1992، کمپاني ماتسوشيتا، بخش وسايل الکترونيکي و تجهيزات هوانوردي پاناسونيک ژاپن به تنهايي توانست وسایل، تجهيزات و سيستم‌هاي الکتريکي و الکترونيکي به ارزش يک ميليارد دلار به فروش برساند که در آن‌ها از منطق فازي استفاده شده بود.
هم اکنون، 12 نشریه‌ی علمي دنيا به چاپ مي‌رسد که در عنوان آن‌ها کلمه‌ی «فازي» ديده مي‌شود. فقط در کشور ژاپن بيش از 2000 مهندس و دانشمند در رشته‌ی منطق فازي به تحقيقات علمي و صنعتي مشغول‌اند.
پروفسور لطفي‌زاده عضو ارشد انستيتوي مهندسي برق و الکترونيک امريکا، عضو ارشد بنياد گوگن هايم(Gugenheim) ، عضو ارشد آکادمي ملي مهندسي امريکا، عضو ارشد کنگره‌ی جهاني (Cybernetics) ، عضو آکادمي علوم روسيه، عضو افتخاري انجمن مطالعات (Cybernetics) اتريش، عضو ارشد اتحاديه‌ی بين‌المللي سيستم‌هاي فازي و عضو ارشد چند انجمن و مؤسسه‌ی علمي ديگر است.
نگاهی به تئوری فازی لاجيک
در يک نگاه تئوری فازی لاجيک، لطفی‌زاده را اين‌گونه می‌توان تشريح کرد:
برخلاف آموزش سنتی در رياضی، او منطق انسانی را وارد رياضی کرد. شايد بتوان با دو رنگ سياه و سفيد مثال بهتری ارائه داد.
اگر در رياضی، دو رنگ سفيد و سياه را صفر و يک تصور کنيم، منطق رياضی، طيفی جز اين دو رنگ سياه و سفيد نمی بيند و نمی‌شناسد. ولی در مجموعه‌های نامعين فازی لاجيک، بين سياه و سفيد مجموعه‌ای از طيف‌های خاکستری را هم در نظر می‌گیرند و به اين طريق فصل مشترک ساده‌ای بين انسان و کامپيوتر به وجود آورد.
اين منطق را حدود چهل سال پيش در امريکا، وی پايه‌ريزی نمود و برای اولين بار در 1974 در اروپا برای تنظيم دستگاه توليد بخار، در يک نيروگاه کاربرد علمی پيدا کرد و در پی آن، کاربردهای عملی ديگری نيز در عرصه‌ی اتوماتيزه کردن، در صنايع اروپا و مناطق نظامی امريکا پيدا شدند.
تحول واقعی در کاربرد منطق فازی در 1980 در ژاپن اتفاق افتاد و از آن زمان، ژاپن در بازار فازی نقش پيشرو دارد.
در 1987 متروی سندای ژاپن با سيستم فازی هدايت شد و به‌ويژه در عرصه‌ی وسايل الکترونيکی و دستگاه‌های خانگی در 1990 «فازی» در ژاپن به عنوان کلمه‌ی سال انتخاب شد و اين‌گونه کشور سازنده‌ی روبوت‌ها و هوش مصنوعی، اين منطق را با سرعتی روز افزون کامل نمود.
تعریف منطق فازي
بر اساس نظريه‌ی او کلمات درست و نادرست (مشابه بله و خير) واژه‌هاي چندان مناسبي براي ماشين و کامپيوتر نيستند که از صفر و يک استفاده مي‌کنند و به جاي آن‌ها بايد از عبارت درجه‌ی درستي استفاده كرد.
به عبارت ديگر منطق كلاسيك ارسطويي كه بر مبناي صحيح و غلط بودن قضايا شكل مي‌گيرد، بايد با نظريه‌ی احتمالات تكميل شود و منطق كامل‌تري موسوم به منطق فازي را شكل دهد که ماشين قادر به تشخيص آن باشد.
مراکز علمي و صنعتي ژاپن با تشكيل اتحاديه‌ی بين‌المللي سيستم‌هاي فازي و برگزاري كنفرانس‌هاي متعدد درباره‌ی منطق فازي و استفاده از نتايج آن در صنعت توانستند محصولات فازي نظير پنكه، دوربين عکاسي و ويدئو، ماشين لباسشویي، يخچال، سيستم‌هاي تهويه مطبوع و گرم و خنک‌کننده، جاروي برقي و ساير محصولات الكترونيكي و الکتريکي را بر اساس منطق فازي به مرحله‌ی توليد برسانند.
به طور مثال در محصولات جديد ماشين‌هاي لباسشویي که سيستم كنترل اتوماتيك فازي نصب شده، ماشين مي‌تواند ضمن برآورد مقدار و تشخيص جنس لباس‌ها ميزان تميزي و چرکي آن‌ها را حدس زده و بر اساس يافته‌هاي خود حرارت آب، مقدار آن و نيز سرعت چرخش ماشين را تعيين كند.
ابداع روش پروفسور لطفي منطق دوگانه بين قضاياي ارسطويي را از (شايد) به (حتماً) و برعکس دگرگون کرد. سايت دانشکده‌ی کامپيوتر دانشگاه باپتيست هنگ‌کنگ در مقاله‌اي پس از اهداي دکتراي افتخاري به پروفسور لطفي در تشريح تئوري فازي مي‌نويسد:
او توانست بين بله و خير منطق شايد را ارائه کند که تا 1970 ماشين و کامپيوتر از تشخيص آن عاجز بود. در آن سايت براي روشن‌شدن تئوري‌هاي منطقي به قضيه‌ی فلسفي رسيدن از کل به جزء که «همه‌ی انسان‌ها فاني هستند؛ سقراط انسان است، پس سقراط هم فاني است» اشاره مي‌شود.
در توضيح بيش‌تر منطق فازي بايد اضافه شود که مفاهيم غيردقيق (شايدها) بسياري در پيرامون ما وجود دارند که آن‌ها را به صورت روزمره در قالب عبارت‌هاي مختلف بيان مي‌کنيم.
در جمله‌ی هوا خوب است، هيچ کميتي براي خوب بودن هوا مطرح نمي‌شود تا اندازه‌ی خوبي آن مشخص شود و برداشت انسان از هواي خوب در يک حس کيفي باقي مي‌ماند. درواقع مغز انسان با در نظر گرفتن عوامل مختلف و بر اساس تفکر استنتاجي و نه استدلالي جملات را تعريف و ارزش‌گذاري مي‌کند که مدل‌سازي آن‌ها به زبان و فرمول‌هاي رياضي اگر غيرممکن نباشد؛ کاري بسيار پيچيده خواهد بود.
منطق فازي تکنولوژي جديدي است که براي پردازش وقايع غيرقطعي ارائه شده و دقيقاً آنچه را که در طبيعت و زندگي روزمره با آن در ارتباط هستيم، به طريق منطقي و رياضي انجام مي‌دهد.
منطق فازي در مقابل منطق باينري يا منطق (Boolean) قرار دارد و براي طراحي سيستم‌هاي خبره (Expert System) به کار مي‌رود. سيستم‌هاي خبره‌ی توانايي شبيه‌سازي قوانين جهان را دارند و هم اکنون در کنترل خودکار ترافيک، سيستم ترمز (ABS) اتومبيل‌ها، ماشين‌هاي صنعتي هوشمند، سيستم‌هاي تشخيص هويت از روي اثر انگشت يا تصوير مردمک چشم و حتي غلط‌ياب تايپي در نرم‌افزارهاي نگارشي مانند (MS-Word) استفاده شده و به اين ترتيب نارسايي منطق صفر و يک براي شبيه‌سازي جهان واقعي، با منطق فازي کاملاً حل مي‌شود.
اگرچه به کاربرد منطق فازي روز‌به‌روز افزوده شده و انسان‌ها از آن در رسيدن به آسايش و راحتي خود استفاده مي‌کنند؛ اما پروفسور لطفي‌زاده اعتقاد دارد، منطق فازي اکسير و نوشدارو نيست، زيرا توانايي انسان بيش از سيستم‌هاي منطقي و کامپيوتري است و آن‌ها با هم قابل مقايسه نيستند.
زندگی شخصی و اعتقادات
گفته می‌شود که زاده «فوراً ناسیونالیسم را رد می‌کند و بر این اصرار می‌ورزد که مسایل خیلی عمیق‌تری در زندگی وجود دارد» و از او نقل شده که «مسأله این نیست که من امریکایی، روس، ایرانی، آذربایجانی یا هر جای دیگری هستم. همه‌ی این مردم و فرهنگ‌ها به من شکل داده‌اند و من با همه‌ی آن‌ها کاملاً راحتم.».
او در همان مصاحبه ذکر می‌کند: «لجاجت و سرسختی. نترسیدن از درگیر مجادله شدن. این تا حد زیادی شیوه ی آذری ها است!
این بخشی از شخصیت من هم هست. من می‌توانم خیلی سرسخت باشم.
این احتمالاً برای توسعه‌ی منطق فازی مفید بوده است.» او خود را چون «یک مهندس برق امریکایی، با جهت‌گیری ریاضیاتی، با تبار ایرانی، متولد روسیه» وصف می‌کند.
وی در ۲۰۰۹ موفق به اخذ نشان افتخار بنجامین فرانکلین شد.
لطفی‌زاده در وادی دانش، یک عاشق است. لطفی که لطفی‌زاده در حق علوم مهندسی کرد، به‌راستی ستودنی است. نظریه‌اش اکنون دیگر محدود به ریاضیات و مهندسی نمانده و بسیاری از اندیشه‌ها و تفکرات فازی را که از صدها سال پیش در ذهن بشر مطرح بوده، دوباره در ابعادی جهانی برای انسان معاصر مطرح کرده است.
این روزها علم هوش مصنوعی مدرن از نظریه‌ی فازی بهره‌ی فراوانی می‌برد. اندیشه‌ی متعالی او قفلی را که سال‌ها بر چارچوب علوم بشر باقی مانده بود، شکست و دریچه‌ای شد به سوی جهان پیچیده و ناشناخته‌‌هایی که انسان معاصر هنوز در تکاپوی شناخت آن است.
