بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری، بحرالعلوم، مخترع، ریاضی‌دان، صنعت‌گر و مهندس مکانیک مسلمان کرد اهل جزیره بوتان در ترکیه امروزی بود. الجزری نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته می‌شود. جزری علاوه بر دانش ها و فنون مهندسان مسلمان پیش از خود تعدادی از ابزارها و دستگاه های مکانیکی و هیدرولیکی مثل موتورهای بخار و موتوربایسیکل‌های درون‌سوز را طراحی کرده و ساخته بود به طوری که حتی امروزه هم تأثیر نوآوری‌های او در علم مکانیک قابل مشاهده است
محمدجواد ناطق – احمدیوسف حسن
دنیای پردازش آنلاین: بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری (درگذشته ۶۰۲ ق)، مخترع، ریاضی‌دان، صنعت‌گر و مهندس مکانیک مسلمان کرد اهل جزیره بوتان در ترکیه امروزی بود. بدیع‌الزمان جزری کتاب خود را به زبان عربی به نام «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل» نوشته است.
معنی واژه‌به‌واژه ی عنوان این کتاب «دانستنی‌هایی در رابطه با مکانیزم‌های هوشمند» است که با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» به فارسی ترجمه شده است.
جزری این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان «قرا ارسلان» امیر سلسله آرتوقلو در دیاربکر آناتولی تألیف کرده است.
جزری در این کتاب طرز کار و ساخت ۵۰ دستگاه که خود ساخته و به کار برده را تشریح می‌کند. این دستگاه ها شامل ساعت‌های آبی و شمعی، ظرف‌ها و فواره‌های خودکار، وسایل آبرسانی از نهر و چاه، ابزار خودکار نواختن نی و دیگر وسایل از جمله قفل رمزی و قفل کلون‌دار و ابزار هندسی است.
بخش عمده اسباب و تعبیه‌هایی که وی در آن شرح می‌دهد اختراع خود او بوده‌است.
الجزری نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته می‌شود.
اختراع او، یک قایق آبی بود که در آن چهار نوازنده ی مصنوعی موسیقی برای مراسم و برنامه‌های جشن سلطنتی، آهنگ می‌نواختند و حاضران را سرگرم می‌کردند، سازها به صورت هیدرولیک و با کمک آب برنامه‌ریزی می‌شود.
جزری علاوه بر دانش ها و فنون مهندسان مسلمان پیش از خود تعدادی از ابزارها و دستگاه های مکانیکی و هیدرولیکی مثل موتورهای بخار و موتوربایسیکل‌های درون‌سوز را طراحی کرده و ساخته بود به طوری که حتی امروزه هم تأثیر نوآوری‌های او در علم مکانیک قابل مشاهده است.
در کتاب جزری شمار چشمگیری واژه و اصطلاح فارسی یافت می‌شود که نشانگر تأثیر بزرگ ایرانیان در فناوری جهان اسلام در سده‌های میانه است. تنها اثر به جامانده از وی کتابی به نام «الجامع بین‌العلم و العمل النافع فی صناعه الحِیل» به عربی است که سندی مهم در تاریخ فناوری محسوب می‌شود و نسخه‌های متعددی از آن به جامانده است.
آن‌گونه که از نسخه کتابخانه «لیدن» و نسخه فارسی کتابخانه ملی «پاریس» (ش 145، صفحه آخر) برمی‌آید، این کتاب را، به اختصار، الحِیل نیز نامیده‌اند.
جزری در این کتاب پنجاه دستگاه را که خود ساخته، به طور کامل شرح داده است. مختصر اطلاعی که از زندگانی جزری داریم مبتنی بر مطالب خود او در مقدمه کتابش است. تاریخ تولد وی مشخص نیست.
از تاریخ نگارش دو نسخه کتاب چنین برمی‌آید که بین جمادی‌الاخر و شعبان 602 درگذشته است.
جزری، با توجه به دستگاه هایی که ساخته و شرح داده، به تعبیر امروزی مهندس مکانیک بوده است. نویسندگان نسخه‌ها در ابتدای مقدمه کتاب، از وی با لقب الشیخ رییس الاعمال یا الشیخ الرییس یاد کرده‌اند.
او به جزیره، در منطقه بین‌النهرین علیا، منسوب است و از این‌رو جزری خوانده شده است. جزیره به سه دیار تقسیم می‌شد: دیار بکر، دیار ربیعه، و دیار مُضَر.
دیار بکر شمالی‌ترین و کوچک‌ترینِ این سه به شمار می‌آمد و مرکز آن شهر آمِد بود. آمد اکنون دیار بکر نامیده می‌شود. جزری ممکن است به شهر جزیره ابن‌عمر نیز منسوب باشد که بین موصل و آمد قرار داشته است.
جزری در شهر آمد در دربار سُقْمانیان می‌زیست. سقمانیان شاخه‌ای از طایفه اَرْتُقیان بودند و فرمانروایان آن در دیار بکر حکومت می‌کردند.
جزری، به گفته خودش در مقدمه کتاب، در خدمت ملک صالح و پیش از آن از 570 در خدمت پدر و برادر او بود.
«ناصرالدین محمودبن محمد» ملقب به «ملک صالح»، برادرش قطب‌الدین سقمان‌بن محمد ملقب به ملک مسعود، و پدرش نورالدین محمد از فرمانروایان سقمانیه بودند که جزری در دربار آنان می‌زیست.
در 579، صلاح‌الدین ایوبی شهر آمِد را تصرف و آن را به نورالدین محمد وا گذار کرد. بسیاری از جهانگردان و جغرافی‌نویسان، آمد را شهری آباد، با شکوه، پررونق و ثروتمند وصف کرده و ضمن تشریح عظمت آن، آنجا را ستوده‌اند.
سقمانیان با وجود جنگ های طولانی صلیبی، به سبب حمایت ایوبیان، در دیار بکر و شهر آمد از امنیتی نسبی برخوردار بودند، چنانکه جزری حدود سه دهه در دربار آنان به کارهای ارزشمند مشغول بود و الحیل را تألیف کرد که موضوع عمده این مقاله است.
طبق نسخه کتابخانه آکسفورد، جزری تألیف کتاب را در 4 جمادی‌الاخر 602 به پایان رساند. به گفته خودش، وی کتاب را به دستور ناصرالدین محمود تألیف کرد. با توجه به اینکه حکومت ناصرالدین محمود از 597 آغاز شده، پس جزری کتاب را بین 597 تا 602 تألیف کرده است.
الحِیل و روش علمی جزری
کتاب جزری در باره اسباب الحیل (دستگاه های مکانیکی) است. علم حیل را می‌توان علم مکانیک امروزی دانست. به تعبیر دیگر، موضوع کتاب، صنعت (علمٌ صِناعی) و فناوری است.
در این کتاب، دستگاه های مکانیکی خودکار تشریح شده است. کتاب به شش «نوع» (بخش) تقسیم می‌شود.
بخش های اول تا چهارم، هر یک شامل شرح ده دستگاه و بخش های پنجم و ششم هر یک شامل شرح پنج دستگاه است، بدین‌قرار:
بخش اول شامل شرح شش نوع ساعت آبی و چهار ساعت شمعی؛
بخش دوم، شرح ده دستگاهِ خودکارِ توزیعِ نوشیدنی؛
بخش سوم، شرح چهار آفتابه و ظرفِ خودکار برای ریختن آب و شست وشوی دست یا وضو گرفتن و شش تشتِ اندازه‌گیری خون هنگامِ رگ‌زنی؛
بخش چهارم، شرح شش فواره که در فاصله‌های زمانی مشخص به طور خودکار تغییر شکل می‌دهند و تشریح چهار وسیله نی‌زنی خودکار؛
بخش پنجم، روش ساخت پنج دستگاهِ آب‌کشی از آبگیر (یا چاه یا آب روان)؛
در بخش ششم، جزری دری را وصف نموده که از برنج ریخته‌گری کرده و برای سرای ملک صالح در شهر آمِد ساخته بود و نیز شرح وسیله‌ای هندسی برای یافتن مرکز دایره گذرنده بر هر سه نقطه دلخواه واقع بر یک صفحه یا سطح یک کره، روش اندازه‌گیری زاویه‌های تند و باز، قفلی رمزی که با دوازده رمز از حروف الفبای عربی درِ یک صندوق را باز می‌کند، قفل کلونی، و یک ساعت آبی برای نشان دادن گذشت یک ساعت.
هر دستگاه در چند فصل تشریح شده است.
متن عربی کتاب ساده است و محتوای آن به کمک تصاویر به آسانی درک می‌شود. جزری برای هر دستگاه یک تصویر اصلی رسم کرده که نشان‌دهنده سیمای کلی دستگاه است، در نتیجه کتاب شامل پنجاه تصویر اصلی است که با حروف ابجد از یک تا پنجاه شماره گذاری، و در متن به آن ها ارجاع داده شده است.
برای توضیح جزییات دستگاه ها نیز تصاویر دیگری رسم شده است؛ در مجموع، تعداد تصاویر به 174 می‌رسد.
البته مهندسان در آن دوره، روش ترسیم سه بعدی تصاویر را نمی‌دانستند و رسم فنی به شکل امروزی وجود نداشت، در نتیجه تصاویر سه بعدی کتاب ابتدایی است ولی این نقص، مانع از درک عملکرد دستگاه ها نمی‌شود.
تصاویر کتاب در نسخه‌های متعدد رنگی، و برخی از این تصاویر، نگاره‌های (نقاشیهای مینیاتوری) باارزشی هستند که باعث شده است بعضی از آن ها از نسخه‌ها ربوده شوند و به موزه‌های دیگر کشورها یا مجموعه‌های شخصی راه یابند.
به عقیده مورخان هنر، یک مدرسه نقاشی در دربار ارتقیان وجود داشته که در آنجا نقاشی های داستانی بسیار با ارزشی ترسیم می‌شده است.
تصاویر سه نسخه از نسخه‌های کتاب جزری را اعضای این مدرسه تهیه کرده‌اند.
با استفاده از تصاویر کتاب مذکور، مورخان می‌توانند وضع پوشش مردان و زنان دیار بکر و بعضی عادت های زندگی آن ها را در سده ششم بررسی کنند.
از ویژگی های کتاب جزری کاربردی بودن آن است. جزری از برخی دانشمندان و حکمای پیش از خود، که دستگاه هایی ساخته ولی آن ها را نیازموده‌اند، انتقاد کرده و گفته است:
«در درستی یا نادرستی آنچه با صناعت سروکار دارد، با آزمون می‌توان داوری کرد.»
جزری با دیدگاه انتقادی به آثار گذشتگان توجه کرده، چنان که در بخش چهارم، در بحث فواره‌ها، از روش «بنوموسی» (بنو موسی یعنی پسران موسی بن شاکر خراسانی، به اخوان ثلاثه هم معروف هستند. آن ها که ریاضی‌دان و منجمان ایرانی بودند.) در این‌باره انتقاد کرده است.
روشی که جزری در تشریح دستگاه ها به کار برده، مثالی کامل از چگونگی عرضه گزارش مهندسی است که حتی برای مهندسان امروزی شایان توجه است.
وی ابتدا تصویری از هر دستگاه و طرز کار آن عرضه کرده، سپس به جزییات آن پرداخته و چگونگی ساخت آن را با دقتی تحسین برانگیز شرح داده است.
وی اجزا و مجموعه‌های تشکیل‌دهنده هر دستگاه را به تفصیل، و مواد و ابعاد اجزا را توصیف نموده و در پایان، چگونگی سوار کردن آن ها و چگونگی کارکرد و آزمایش هر دستگاه را توضیح داده است.
البته گاهی مطالب آن تکراری است و گاهی نیز مواد و ابعاد دقیقاً مشخص نشده است. جزری از گفتن هیچ نکته‌ای در روشن ساختن مطالب کوتاهی نکرده و حتی وظایف کسی را که باید دستگاه را به کار گیرد، شرح داده است.
پیش از عصر جدید کمتر کسی این طور به شرح جزییات فنی می‌پرداخت و از این لحاظ، اثر جزری بی‌همتاست.
دستگاه هایی که در این کتاب تشریح شده اند، همگی از نظر فنی درست و قابل ساخت هستند. سه نمونه از دستگاه های جزری (یک تلمبه، یک ساعت آبی و یکی از وسایل اندازه‌گیری مقدار خون در عمل رگ‌زنی) ساخته شد و در جشنواره جهانی اسلام در سال 1976 در لندن به نمایش درآمده است.
تلمبه را، با مقیاس14، از روی توصیف و شکلِ دستگاهِ پنجم از بخشِ پنجمِ کتاب ساختند، البته نیروی محرکه این تلمبه نمایشی، برقی بود.
تلمبه بسیار خوب کار می‌کرد و آب را با جریانی یکنواخت انتقال می‌داد.
ساعت آبی ساخته شده نیز از روی دستگاهِ نخست از بخشِ اول در مقیاس اصلی بازسازی شد و به خوبی کار کرد.
این ساعت در موزه طبیعی «آستن» هلند به نمایش گذاشته شده است.
ابتکارات و ابداعات جزری
جزری دستگاه های ساخته خود را به «ملک‌صالح» عرضه کرد و او آن ها را بی‌مانند خواند. با تصویری که جزری در مقدمه و بخش های دیگر کتاب، صادقانه از کار خود عرضه کرده، می‌توان نتیجه گرفت دستگاه هایی که وی وصف کرده، همگی اختراع او نبوده‌اند، بلکه او هم مانند هر مهندسِ مبتکر دیگری از کارهای پیشینیان بهره برده و به سهم خود بر غنای آن ها افزوده است.
بسیاری از این دستگاه ها از منابع دوره اسلامی به جزری رسیده بودند، برخی دیگر ریشه در کارهای «هرونِ اسکندرانی» و «فیلون بیزانسی» داشتند، و احتمالاًً از هند و خاور دور نیز فنونی به قلمرو اسلام منتقل شده است.
برخی از پیشینیانی که جزری از کارشان استفاده یا در کتاب خود از آن ها یاد کرده است، عبارت‌اند از: ارشمیدس، بنوموسی، بدیع اسطرلابی و آپولونیوس پِرگایی (آپولونیوس نجار هندی).
جزری مشخص نکرده کدام قسمت از کار، ابتکار و اختراع خود وی بوده ولی «هیل» در دایرة المعارف تاریخ علوم عربی (، ج 3، ص 791ـ792) ابتکارات و اختراعات مستقیم وی و فنونی را که اول بار در کتاب او آمده، چنین برشمرده است: کامل کردن کفه کج شونده، تلمبه رفت و آمدی با ساز و کار لَنگ و لوله‌های مَکِش، ساعت های طَرْجَهار (وسیله‌ای برای زمان‌سنجی، از اجزای ساعت های آبی)، ظرف های اندازه‌گیری خون در عمل رگ‌زنی، استفاده از چرخ‌دنده‌هایی که بخشی از پیرامونشان دندانه‌دار است و کاربرد آن در چرخاب، متوازن کردنِ چرخ ها، تنظیم نهایی قطر سوراخ ها، استفاده از نمونه‌های کاغذی در طراحی، لایه‌ای ساختن الوار برای جلوگیری از تاب برداشتن، و ریخته‌گری فلزات در قالب های بسته با استفاده از ماسه تر. به نظر هیل، احتمالاًً ساعت آبی به شکل قایق و ساعت به شکل فیل از اختراعات جزری است که مشابه آن ها در رساله‌هایی که تاکنون شناخته شده، نیامده است.
هیل مهم‌ترین روش های مکانیکی را که جزری وصف کرده چنین ذکر نموده است:
ساخت مخزن، تنظیم کننده جریان، و دستور العمل های متوازن کردن ساز و کارهای ساعت به شکل فیل با استفاده از نمونه کاغذی.
هیل (همانجا) برخی روش های جزری را که امروزه همچنان کاربرد دارند، چنین برشمرده است:
کاربرد شاغول، استفاده از محور برای بررسی مسطح بودن قطعات (یعنی از بین بردن اعوجاج و مدور ساختن قطعات پس از بستن آن ها به چرخ خراطی و اصلاح کردن قطعات)، پرداخت کردن شیرها، چگونگی پرداخت توأمان نشیمنگاه و توپی شیرهای آب، و استفاده از گَردِ سنباده برای آب‌بندی.
جزری به وضوح بین سه نوع انطباق اصلی (انطباق های فشاری، لغزنده و آزاد) فرق گذاشته است (منظور از انطباق، عملکرد قطعات پس از سوارکردن آن ها برهم است). تلمبه پیستونی دو طرفه جزری منحصر به فرد است و سه ویژگی باعث شده است که این دستگاه جالب توجه باشد:
استفاده از میل‌لنگ برای تبدیل حرکت دَوَرانی به حرکت رفت و برگشتی، استفاده از اصلِ دوطرفه عمل کردنِ دستگاه، و اینکه این دستگاه اولین تلمبه شناخته شده‌ای است که واقعاًً لوله‌های مَکِش داشته و در آن میل‌لنگ به کار رفته است. جزری فن ساعت‌سازی را بهبود فراوانی بخشید.
از شرح او در ابتدای دستگاهِ هفتم از نوعِ چهارم برمی‌آید که وی به خوبی از کارکرد چرخ دَنگ آگاه بوده است. ساز و کاری که وی در ساعت اول برای تنظیم سطح آب مخزن و سرعت خروجی آب تشریح کرده، نمونه‌ای عالی از کاربرد تنظیم خودکارِ بازخورد است.
جزری جایگاه مهمی در تاریخ اتوماسیون (خودکار کردن)، تنظیم خودکار، ماشین های کارگر (روباتیک) و نوازندگی خودکار دارد.
دستگاه هایی که او تشریح کرده، دارای سازوکارهای دقیق و تنظیمات حساسی هستند که بسیاری از آن ها از لوازم پیشبرد فناوری بوده‌اند و پس از چند سده در اروپا به عنوان اختراع جدید ثبت شده‌اند.
در اروپا نخستین قفل رمزدار را «باترزورث» در 1262/1846 ساخت.
جالب توجه آنکه صفحات فنری به کار رفته در قفل وی به طرز شگفت‌آوری به صفحه‌های قفل جزری شباهت دارند.
در قرون وسطا در کتابی لاتینی با عنوان «لیبروس دل سابر»، از مؤلفی ناشناس، وصف یک ساعت آبی و یک ساعت شمعی آمده است که نسبت به نمونه‌های مشابه در کتاب جزری بسیار ابتدایی‌ترند.
به احتمال بسیار، مؤلف، توضیحات این ابزارها را از منابع دست دوم دوره اسلامی اخذ کرده است.
اختراعات جزری حتی می‌تواند الهام بخش طراحان امروزی باشد.
به عنوان مثال، وی در ساعت های آبی و دستگاه های اول و دوم از بخش اول، از گوی های غلتانی استفاده کرده که به طور خودکار با افتادن روی سنج، صدای زنگ ساعت را تولید می‌کردند.
از این روش اکنون در اسباب‌بازی ها و سایر وسایل استفاده می‌شود و اختراع آن به ثبت رسیده است. دستگاه هایی که جزری و سایر صنعتگران می‌ساختند، صرفاً تفریحی و منحصر به دربار شاهان نبودند، بلکه بسیاری از آن ها کاربردهایی عمومی داشتند، مانند دستگاه های آب‌کشی، ساعت ها و قفل ها که عموم مردم از آن ها استفاده می‌کردند.
گزارش های نسبتاً فراوانی از قفل های رمزی، مشابه قفلی که جزری تشریح کرده است، وجود دارد.
همچنین در باره انواع ساعت ها، آسیاب ها و اسطرلاب ها گزارش های متعددی آمده است. جهانگردان و جغرافیدانانی نظیر ابن‌جبیر، اصطخری، ابن‌حوقل، مقدسی، ادریسی، و قزوینی هم در نوشته‌های خود از این‌گونه وسایل یاد کرده‌اند.
جایگاه فرهنگی – هنری کتاب جزری
در کتاب جزری واژه‌ها و اصطلاحات فنی بسیاری به زبان فارسی وجود دارد که نشان دهنده تأثیر عمیق ایرانیان بر فناوری جهان اسلام است.
جزری خود به کاربرد اصطلاحات بیگانه که از پیشینیان رسیده، اشاره کرده است. ناطق و همکارانش افزون بر ترجمه کتاب به فارسی، فهرست واژه‌های فارسی آن را تهیه کرده‌اند.
کتاب جزری سند مهندسی بسیار مهمی است و بسیاری از پژوهشگران بر اهمیت آن تأکید کرده‌اند، از جمله «سارتن» ( متولد 1884 از نظر برخی به عنوان پدر تاریخ علم شناخته می شود) در باره ی آن گفته که بهترین اثر برای پژوهش درباره چگونگی استفاده مسلمانان از مکانیک یونانی است و می‌توان آن را اوج دستاورد مسلمانان در حوزه‌ای به شمار آورد که از بنوموسی آغاز شده بود.
گوناگونی مندرجات و زیبایی تصاویر نسخه‌های خطی این اثر موجب شده است که در مغرب زمین، از معروف‌ترین آثار تاریخی در این حوزه به شمار آید.
کتاب جزری مهم‌ترین رساله مهندسی به عربی است و تا پیش از دوره نوزایی (رنسانس) هیچ سندی از هیچ قلمرو فرهنگی وجود ندارد که محتوایی چنین غنی در باره چگونگی طراحی، ساخت و سوار کردن اجزای دستگاه ها داشته باشد.
کتاب جزری از دیدگاه هنری نیز حایز اهمیت و درخور توجه است.
نگاره (مینیاتور)های زیبای آن از علل شهرت آن در غرب بوده است.
«کوماراسوامی»، پژوهشگر تاریخ هنر، رساله خود را درباره این کتاب از دید هنری نوشته و در باره نگاره‌های آن اطلاعات درخور توجهی داده است.
گزارش های دیگری نیز از نگاره‌های کتاب جزری وجود دارد.
چهار دستگاه، شامل دستگاه های هفتم تا دهم از بخش چهارم وسایل نی‌زنی خودکارند، ازاین‌رو دانش‌پژوه از این کتاب در مقاله «موسیقی‌نامه‌ها»ی خود یاد کرده و از حیث نسخه‌شناسی آن را بررسی کرده است.
البته از این دیدگاه می‌توان به وسایل دیگر تولید موسیقی و صدا نیز اشاره کرد که جزری در دستگاه های دیگری نظیر ساعت ها و آفتابه‌ها به کار برده است.
تأثیر کتاب جزری بر آثار متأخران و نسخه‌های به جامانده از آن
در حدود 628، یعنی حدود 26 سال پس از درگذشت جزری، مغولان به منطقه دیاربکر حمله کردند. هر چند جزری به کار پیشینیان دسترسی داشته، به علت محدودیت جغرافیایی جزیره و نیز جنگ های صلیبی و حملات مغولان، معلوم نیست که چگونه اثر جزری به سایر مناطق راه یافته، به ویژه آنکه در آثار تاریخی مشهور و نوشته‌های پس از وی به این موضوع اشاره نشده است.
در آثار متأخر فقط دو اشاره مستقیم به کتاب جزری یافته شده است.، ولی تعداد نسبتاً فراوان نسخه‌های به جامانده از کتاب جزری و تاریخ استنساخ آن ها که پس از وی از سده هفتم تا اواخر سده سیزدهم صورت گرفته، از اهمیت این اثر حکایت دارد.
در این مدت تقریباً در هر سده یک یا چند نسخه از این کتاب نوشته شده است.
کار جزری با چیرگی فناوری غربی به فراموشی سپرده شد، اما در سده اخیر نظر شرق‌شناسان را به خود جلب کرد و بازشناسی شد.
تاکنون نوزده نسخه از اثر جزری شناسایی شده است؛ چهارده نسخه در کتابخانه‌ها و بقیه در مجموعه‌های شخصی.
دو سوم نسخه مورخ 715، در 1357 ش/ 1978 در یک حراجی در لندن به فروش رفت. هیل این نسخه را به تفصیل بررسی کرده است.
دو نسخه (به شماره‌های 707، 708) از سه نسخه مدرسه عالی شهید مطهری و یک نسخه از دو نسخه موجود در کتابخانه ملی پاریس (ش 1145) ترجمه فارسی است. نسخه‌های فارسی اهمیت تاریخی دارند ولی برای خوانندگان امروزی قابل استفاده نیستند. هر سه نسخه مذکور برگرفته از یک ترجمه‌اند.
نسخه کتابخانه ملی پاریس کامل‌ترین آن هاست که «آقابابا شاه‌میرزایی» در 1297 آن را کتابت کرده است. ترجمه بخش هایی از کتاب ناقص است، اما در پایان، مترجم از خود فصلی به کتاب افزوده و در آن به معرفی دستگاه حرکت دایم پرداخته و برخی اصطلاحات دشوار کتاب را توضیح داده است.
نسخه ی شماره 708 نیز افزوده‌های نسخه پاریس را دارد، اما اشتباهات استنساخی آن کمتر است، در حالی که نسخه شماره 707 بسیار ناقص و بدخط است. کاتب و سال کتابت این دو نسخه معلوم نیست، اما با توجه به نوشته بالای نخستین برگ نسخه شماره 708، احتمالاًً مترجم هر دو نسخه، شخصی به نام «محمدبن داود علوی شادی‌آبادی» (اوایل قرن دهم) بوده است.
