سران جهان برای بیست وهشتمین بار در کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل گرد هم جمع شدند تا در شرایطی که بسیاری از رکوردهای جهانی آب وهوایی شکسته شده، برای تغییرات اقلیمی آینده به بحث و گفت‌وگو بپردازند. این کنفرانس معروف به کاپ 28 از 9 تا 21 آذرماه به میزبانی امارات متحده عربی در شهر دبی در حال برگزاری است و اعضای شرکت کننده، کشورهایی هستند که کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم در سال 1992 را امضا کرده اند
بیژن خطیب
سال 1992، کشورها در حالی یک چارچوب را به امضا رساندند که هدف آن حفاظت از نظام اقلیمی برای رعایت منافع نسل های اکنون و آینده بشر بوده، اما در آن نیامده است که این حفاظت چگونه انجام شود و این همان موضوعی است که تا امروز در نشست های اقلیمی با عنوان کاپ (COP) دنبال شده است.
درواقع، هدف از این نشست های سالیانه، تعیین اهداف، برنامه ها و مسئولیت ها و نیز شناسایی و ارزیابی اقدامات اقلیمی است. به عبارت دیگر، قرار است کشورها بر سر این موضوع که چه اقداماتی باید انجام شود تا از انتشار گازهای گلخانه ای که موجب جلوگیری از تغییرات اقلیمی می شود، توافق کنند. مضاف براینکه کشورها لازم است با تغییرات اقلیمی که تاکنون رخ داده نظیر گرمای شدید، سیل، خشکسالی و مواردی ازاین دست به ویژه در مناطق آسیب پذیر جهان سازگار شده و خسارات ناشی از آن را به حداقل رسانند.
درحالی که آخرین گزارش های علمی، بر ضرورت انجام اقدامات فوری توسط جامعه جهانی تاکید می کند، نشست های پیشین، برخی موضوعات را ناتمام گذاشته است که لازم است در نشست بیست و هشتم در دبی جمع‌بندی شده و شکاف میان آرمان های موافقت نامه پاریس و واقعیت تعهدات حاضر را احصا نماید.
با در نظر گرفتن آنچه در اجلاس های پیشین در قبال سرعت بروز تغییرات اقلیمی صورت گرفت، چنانچه کاپ 28 بتواند به موارد ذیل دست پیدا کند می توان آن را موفق دانست؛ توافق کشورها برای به روزرسانی برنامه های مشارکت ملی با اهداف تقویت شده به منظور محدود کردن افزایش دما به 1.5 درجه؛ تعهد کشورها برای به تدریج کنار گذاشتن مصرف سوخت های فسیلی؛ تعهد کشورها برای سه برابر کردن ظرفیت انرژ ی های تجدیدپذیر تا سال 2030؛ توافق کشورها بر روی یک مدل اجرایی برای صندوق جبران زیان و خسارات اقلیمی و تحقق ارائه تسهیلات مالی 100 میلیارد دلاری تعهد شده توسط کشورهای توسعه یافته.
طبیعتا کشورهایی با ظرفیت و مسؤولیت بزرگتر در قبال انتشار گازهای گلخانه ای، به خصوص جوامع پردرآمد و یا کشورهایی با میزان انتشار بالا، باید اقدامات وسیع و سریعی انجام داده و نیز تسهیلات مالی و فناوری را به کشورهای درحال توسعه اختصاص دهند. درعین حال، کشورهای با درآمد پایین و متوسط نیز به عنوان انتشاردهنده بیش از دوسوم گازهای گلخانه ای باید کاهش انتشار این گازها را در اولویت قرار دهند، به عنوان مثال الگوی تقاضای انرژی را به سمت بهینه سازی و زنجیره تامین انرژی های پاک سوق دهند.
گذار به سوی توسعه کم کربن، می تواند کشورهای با درآمد کم و متوسط را با چالش های اقتصادی و نهادی مواجه سازد، اما درعین حال فرصت های مهمی را نیز فراهم خواهد ساخت. گذار در چنین کشورهایی می تواند به ایجاد دسترسی جهانی به انرژی، کاهش فقر و توسعه صنایع استراتژیک کمک نماید. رشد وابسته به انرژی می تواند با ارزان تر شدن انرژی های تجدیدپذیر، بهینه و عادلانه گردد و مشاغل سبز و هوای پاک تر را به دنبال داشته باشد.
ماده 2 موافقتنامه پاریس تاکید می کند؛ این موافقتنامه باید بر اساس اصل مسؤولیت مشترک اما متفاوت کشورها و با توجه به ظرفیتشان اجرایی شود. ازنظر کشورهای درحال توسعه، این بدان معناست که تمامی کشورها بایستی با تغییرات اقلیمی مقابله نمایند، بااین حال کشورهایی که به لحاظ تاریخی انتشار بیشتری داشته اند، برای پشتیبانی و کمک به کشورهای درحال توسعه به منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه ای مسؤولیت و توانایی بیشتری دارند.
این موضوع در ساختار مذاکرات اقلیمی جهانی در تعهدی خلاصه می شود که در سال 2009 توسط کشورهای ثروتمند مبنی بر ارایه سالانه صد میلیارد دلار تسهیلات اقلیمی به کشورها درحال توسعه اتخاذ شد. این مسأله در سال های بعد همواره به لحاظ میزان اندک، تاخیر زمانی و ناعادلانه بودن مورد مناقشه بوده است.
در سال 2021، کشورهای توسعه یافته، بیش از 89 میلیارد دلار به کشورهای درحال توسعه اختصاص دادند که حدود 68 درصد آن از نوع وام کم بهره بوده است، درحالی که این کشورها با ابراز نگرانی از مقروض شدن، بیشتر به دنبال کمک های مالی اهدایی هستند. البته کشورهای ثروتمند نه تنها برای تکمیل تعهدات صد میلیارد دلاری خود فراخوانده می شوند، بلکه از آنان خواسته می شود برنامه های ارایه تسهیلات خود را ارتقا بخشیده و به اهداف بالاتری در قالب تسهیلات مالی دو یا چندجانبه متعهد گردند. این موضوع در مذاکرات کاپ 28 موردبحث خواهد بود، اما احتمالا در خصوص آن تصمیم گیری جدی نخواهد شد و به سال های بعد موکول می شود.
یکی از دستاوردهای کاپ 27 در مصر، راه اندازی صندوق جبران زیان و خسارات اقلیمی بوده است که سازوکار آن توسط کمیته انتقالی تهیه شده و تایید آن در کاپ 28 محتمل به نظر می رسد. البته ابهاماتی در این سازوکار وجود دارد. به عنوان مثال، برای حمایت این صندوق از کشورهای درحال توسعه و آسیب پذیر از اثرات منفی تغییر اقلیم توافقی صورت گرفته، اما هیچ اجماعی وجود ندارد که کدام کشورها واجد شرایط دریافت این حمایت ها هستند.
همچنین مواردی نظیر کمک های داوطلبانه سایر کشورها، میزبانی این صندوق که به طور موقت بر عهده بانک جهانی گذاشته شده، مقیاس و نوع تسهیلات قابل ارایه‌ی محل بحث و ابهام است که احتمالا در کاپ 28 به آن ها پرداخته خواهد شد.
اگرچه تهیه پیش نویس سندی برای ماده 6 موافقتنامه پاریس که بستری را برای چارچوب مقررات بین المللی تجارت کربن فراهم می سازد، یکی دیگر از دستاوردهای کاپ 27 بوده، اما انتظار می رود برخی موضوعات باقیمانده در این خصوص در دبی مورد مذاکره قرار گیرد، به ویژه آن که ارایه گزارش ارزیابی پیشرفت جهانی، دورنمایی را برای فرصت های موجود و نیل به اهداف کاهش انتشار ازجمله بازار تبادل کربن ارایه خواهد داد. پیش ازاین رییس کمیسیون اروپا از کشورها خواسته است در طی نشست کاپ 28، مکانیسمی را برای تعیین قیمت جهانی کربن پیشنهاد دهند.
مهمترین موضوعی که در کاپ 28 بر روی آن تمرکز خواهد شد گزارش ارزیابی پیشرفت جهانی اقدامات (Global Stocktake) خواهد بود. مقررشده است تا کشورهای عضو موافقتنامه پاریس، هر پنج سال، نسبت به ارزیابی پیشرفت جهانی کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و جلوگیری از افزایش 2 درجه ای دمای زمین نسبت به پیش از دوره صنعتی شدن و نیز تلاش برای محدود ساختن آن به 1.5 درجه، اقدام نمایند.
این ارزیابی جهانی که در نشست امسال برای اولین بار گزارش خواهد شد، با تمرکز بر سه حوزه کاهش انتشار، سازگاری و تسهیلات مالی اقلیمی، قرار است به ما بگوید که ازنظر کاهش انتشار و افزایش تاب آوری در مقابل تغییرات اقلیمی و حمایت از کشورهای درحال توسعه در چه نقطه ای قرار داریم و هدف آن کمک به کشورها برای اولویت بندی اقدامات اقلیمی پیش رو و برنامه ریزی های آینده شان تحت عنوان برنامه مشارکت ملی است که باید هر پنج سال به روزرسانی شود.
با توجه به این که برنامه های به روزشده مشارکت کشورها در نشست گلاسکو (کاپ 26) برای آن که جامعه جهانی را در مسیر تحقق اهداف کنترل افزایش دما قرار دهند موفق نبودند، نتایج گزارش ارزیابی جهانی حاضر بر پایه یک بررسی دقیق خواهد بود. پس از تکمیل این گزارش ارزیابی، کشورها دو سال فرصت خواهند داشت تا برنامه های خود را به روز نمایند. بنابراین، گزارش ارزیابی پیشرفت ارایه شده در کاپ 28، در ایجاد یک نیروی فزاینده برای مقابله با تغییرات اقلیمی بسیار حائز اهمیت خواهد بود.
بر اساس گزارش شکاف انتشارات (Emission Gap Report) که اخیرا منتشر شد، در 9 ماه ابتدایی سال 2023، مجموعا 86 روز با دمای بالاتر از 1.5 درجه نسبت به دوره پیش از صنعتی شدن ثبت شده و سپتامبر این سال، گرم ترین ماه تاکنون با دمای بالاتر از 1.8 درجه بوده است.
بر اساس این گزارش، اگر اقدامات کاهش انتشار بر اساس سیاست های فعلی اجراشده و ادامه یابد، گرمایش جهانی نهایتا می تواند به 3 درجه بالاتر از دوره پیش از صنعتی شدن محدود شود. اجرای کامل تلاش های ضمنی در برنامه های غیرمشروط کشورها می تواند این افزایش دما را به 2.9 درجه و اجرای برنامه های مشروط به 2.5 درجه محدود سازد. این گزارش عنوان می دارد که برای رسیدن به هدف 2 درجه، میزان انتشار گازهای گلخانه ای پیش بینی شده تا سال 2030 می بایست 28 درصد و برای رسیدن به هدف 1.5 درجه به میزان 42 درصد کاهش یابد.
همان طور که اشاره شد، افزایش دما در بهار و تابستان امسال، موجب شد تا زمین گرم ترین ماه های سال را از زمانی که داده هایی ثبت شده است یعنی حدود 200 سال پیش و احتمالا در طی هزاره اخیر تجربه کند. وقایع جوی همچون سیلاب، خشکسالی، امواج گرمایی و آتش سوزی های غیرقابل کنترل هرسال با شدت و توالی بیشتری رخ می دهد و موجب مرگ ومیرهای بسیار و مهاجرت اجباری میلیون ها نفر در سراسر جهان شده است.
نیمی از جمعیت جهان در مناطق پرخطر زندگی می کنند که تقریبا 15 برابر بیش از ساکنین سایر مناطق در معرض مرگ ومیر ناشی از تغییرات اقلیمی قرار دارند. نزدیک به 70 درصد از مرگ ومیر ناشی از تغییر اقلیم در 50 سال اخیر رخ داده است.
تشدید این شرایط در سال ها اخیر موجب شده است که دبیرکل سازمان ملل با استفاده از تعابیری چون «بشر دروازه های جهنم را به روی خود گشوده است» و یا «عصر گرمایش جهانی گذشته است و به عصر جوشش جهانی فرارسیده»، دولت های جهان را به اجرای اقدامات سریع و موثر فرابخواند.
این اقدامات شامل حرکت به سمت «کربن صفر» یعنی دستیابی به یک حالت تعادل میان میزان کربن منتشرشده در اتمسفر با کربن جذب شده، خواهد بود. مطالعات به وضوح نشان می دهد که برای جلوگیری از اثرات نامطلوب تغییرات اقلیمی و حفظ زمین به عنوان یک کره سکونت پذیر، افزایش دمای زمین می بایست به 1.5 درجه نسبت به دوره پیش از صنعتی شدن محدود شود و این تنها در صورت اجرای کامل برنامه های کربن صفر کشورها، امکان تحقق دارد.
کاپ 28 از جهات مختلفی مهم است. همان طور که اشاره شد، در این کاپ گزارش پیشرفت جهانی اجرای اقدامات ارایه و بررسی خواهد شد. واضح است که جهان در حال حاضر در مسیری قرار ندارد که به اهداف موافقت نامه پاریس دست یابد، اما این امید وجود دارد که دولت ها در این کاپ درصدد ارایه برنامه هایی برای تسریع اقدامات اقلیمی برآیند.
اجلاس دبی بر روی اثرات تغییرات اقلیمی و هدف جهانی سازگاری تمرکز بیشتری خواهد داشت. یکی از مهمترین موضوعات موردبحث در این نشست مذاکرات درباره تسهیلات مالی مورد تعهد کشورهای توسعه یافته و نیز منابع صندوق جبران زیان و خسارت خواهد بود.
این نشست موقعیتی مناسب برای تصمیم گیری کشورها در زمینه گذار به سوی انرژی های کم کربن و تعهد به کاهش تدریجی مصرف سوخت های فسیلی خواهد بود. همچنین در این نشست، موضوع سلامت و امنیت غذایی بیش از نشست های پیشین موردتوجه قرار خواهد گرفت. در کنار این موارد می توان گفت اهمیت کاپ 28 ازاین جهت است که پس ازآن کشورها تا سال 2025 فرصت خواهند داشت تا برنامه های به روز شده اقدامات خود برای مقابله با تغییرات اقلیمی را ارایه نمایند. این برنامه ها می تواند تعیین کننده آن باشد که آیا جهان در مسیر درستی برای مقابله با تغییر اقلیم قرار خواهد گرفت یا خیر.
