رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری ایران اخیرا گفته «ریشه مهاجرت، مشکلات اقتصادی نیست، بلکه مردم مهاجرت می‌کنند تا در ایران نباشند». این سخنان با واکنش‌های منفی همراه شده و حتی معاون علمی ریاست جمهوری دولت سیزدهم هم بعد از آن، گفت که با پول نمی‌توان نخبگان را نگه داشت
پدرام موسوی
دنیای پردازش آنلاین: مخالفان دیدگاه رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری می‌گویند درست است که شرایط اجتماعی و سیاسی سبب مهاجرت گسترده ایرانی‌ها شده، ولی مسایل اقتصادی هم از دلایل اصلی مهاجرت است. به همین دلیل، از کادر درمان گرفته تا قنادها، نجارها و حتی کارگران غیرماهر هم به کشورهای همسایه مهاجرت می‌کنند.
در حقیقت، نبودن در ایران و کوچ اقتصادی و تکنولوژی، معنای متفاوتی دارند. آنهایی که در کسب‌و‌کارهای خاص، استارتاپ و آی‌تی فعال هستند، به دلیل مشکلات در ایران، ترجیح می‌دهند از ایران خارج شوند، ولی تصمیم ندارند ارتباط کاری‌شان را با ایران قطع کنند. برای همین می‌خواهند که در یکی از کشورهای همسایه ساکن شوند تا هم به بازار ایران دسترسی داشته باشند و هم بتوانند از فضای باز کشورهای همسایه بهره ببرند. برای بسیاری از این افراد، امارات متحده عربی بهترین گزینه است.
پیوند ایرانی‌ها و اماراتی‌ها بسیار قدیمی است. سایت انتخاب سال ۱۴۰۱ در یک گزارش میدانی نوشت بخش بزرگی از پلیس امارات با لهجه لاری، شهر جنوب استان فارس، صحبت می‌کنند. همچنین قسمت مهمی از بازار خرده‌فروشی این کشور هم از قدیم در دست ایرانی‌ها بوده‌است. با وجود این ارتباط نزدیک، در سال‌های اخیر، شرایط حضور ایرانی‌ها در امارات با افت‌و‌خیزهایی همراه بود. اوج چالش ایرانی‌ها در سال ۱۳۹۲ بود.
ایسنا در آن زمان گزارش کرد:
«وزارت امنیت امارات با تماس تلفنی با عده‌ای از ایرانیان از آنان می‌خواهد که با در دست داشتن گذرنامه به اداره امنیت این کشور مراجعه کنند. بعد از مراجعه این افراد گذرنامه آنان توقیف و اقامت آنان هم لغو شد. فرصت دو هفته‌ای یا یک ماه به آنان داده شد تا از امارات خارج شوند. حتی ۵۰۰ نفر را هم، که ۲۵ سال در این کشور اقامت داشتند، اخراج کردند»
مجله تجارت فردا هم در همان سال گزارش کرد:
«۴ هزار شرکت در امارات فعال هستند که ۳۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این کشور انجام داده‌اند. بعد از این چالش، ایرانی‌ها بخش بزرگی از سرمایه خود را از امارات خارج کردند. علت اصلی این مشکلات برای ایرانیان، تحریم‌های امریکا و بالاگرفتن تنش ایران و امارات متحده عربی، پیرامون جزایر سه‌گانه ایران بود»
با این حال در حال حاضر آمار دقیق و رسمی از تعداد شرکت‌های فعال و میزان سرمایه‌گذاری آنها در امارات وجود ندارد و بعضی از مسؤولان آمار بالای سرمایه‌گذاری ایرانیان در این کشور را اغراق‌شده می‌دانند. البته در سال‌های اخیر شرایط ایرانی‌ها کمی بهتر از قبل شده است. در سال ۱۳۹۹ وزارت خارجه ایران جمعیت ایرانی در کشور امارات متحده عربی را ۳۷۵ هزار نفر اعلام کرد.
بر اساس آخرین آمار دولت در سال ۱۴۰۱، ایرانیان مقیم این کشور ۴۸۰ هزار نفر، معادل ۴.۷۶ درصد از کل جمعیت این کشور بود که در بعضی مواقع تا ۵.۵ درصد افزایش پیدا می‌کند. بنابراین جمعیت ایرانی‌ها ظرف دوسال رشدی حدود۳۰ درصدی داشت. با وجود این افزایش ۳۰ درصدی جمعیت ایرانی‌ها در امارات، در ماه‌های اخیر و بعد از شروع جنگ اوکراین، مجددا شرایط برای ایرانی‌ها کمی سخت‌تر شده و شواهدی وجود دارد که روس‌ها جایگاه ایرانی‌ها را پر می‌کنند. بنابراین مشاغل ضعیف‌تری به ایرانی‌ها سپرده شده و اماراتی‌ها هم تلاش می‌کنند تا جایگاه مهمتری به روس‌ها بدهند.
با تمام مشکلاتی که ممکن است هر از چندگاهی بین ایران و امارات رخ دهد، رقم تجارت ایران و امارات رقم بالایی است.
از طرف دیگر با نگاه به تراز تجاری منفی ۱۰میلیارد دلاری ایران مشخص می‌شود که مسیر اصلی واردات کالا به ایران، کشورامارات است و بسته شدن این مسیر، یعنی بسته شدن شریان حیاتی ایران.
امارات متحده عربی اصلی‌ترین صادرکننده کالا به ایران در ۹ ماهه نخست سال ۱۴۰۲ بود. در این دوره، رقم تجارت بین دو کشور حدود ۲۰ میلیارد دلار بود، از جمله ۱۵ میلیارد دلار واردات کالا به ایران و ۴ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار صادرات به این کشور. بنابراین مسیر اقتصادی امارات شریان حیاتی برای ایران است و بخش بزرگی از این صادرات و واردات از طریق بخش خصوصی انجام شده، با وجود این، فعالان اقتصادی ایرانی می‌گویند که حمایت دولت ایران از فعالان اقتصادی بسیار کم است.
یکی از اعضای اتاق بازرگانی ایران و امارات، که نخواست نامش ذکر شود، معتقد است که فعالان اقتصادی ایرانی از هر جهتی تحت فشار قرار دارند. هم در ایران و هم در کشورهای مقیم. این فعالان شبیه بچه‌یتیمی هستند که هیچ کس آنها را گردن نمی‌گیرد. صرافی‌های دولتی ایرانی به بازرگانان ایرانی اجحاف می‌کنند. حتی سفارت جمهوری اسلامی ایران در امارات هم کار خاصی برای آنها انجام نمی‌دهد. علاوه بر همه این‌ها، بانک مرکزی هم با تصمیم‌های خلق‌الساعه، نفس فعالان اقتصادی و صادر و واردکننده را بریده است. این عضو اتاق بازرگانی ایران و امارات، در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفت:
«کشورهای عربی و به‌خصوص امارات، تمرکز خود را بر توسعه اقتصادی گذاشتند. اتاق اقتصاد دیجیتال دبی نقشی محوری در دستیابی به اهداف استراتژی اقتصاد دیجیتال امارات ایفا می‌کند. پیش‌بینی‌ها می‌گوید که اقتصاد دیجیتال ملی احتمالا به ارزش بیش از ۱۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۳۱ برسد. که با برنامه‌های این اتاق برای جذب ۳۰۰ استارت‌آپ دیجیتال به دبی تا سال ۲۰۲۴ تقویت می‌شود. اتاق اقتصاد دیجیتال دبی ۶۹ شرکت فناوری نوظهور را در نیمه اول سال ۲۰۲۳ جذب کرد.
براساس همین سیاست‌ها، همیشه از فعالان اقتصادی و استارتاپ‌های ایرانی استقبال خوبی می‌کردند. ولی بعد از جنگ روسیه و اوکراین جایگاه ایرانی‌ها پایین‌تر از بقیه رفته است تاجایی که امتیاز‌هایی که قبلا به ایرانی‌ها داده می‌شد کمتر شده و با قوانین سخت‌گیرانه‌تری با ایرانی‌ها برخورد می‌کند. حال با عملکرد بد دولت و بانک مرکزی ایران، تصور کنید که چه فشاری بر فعالان اقتصادی ایرانی تحمیل می‌شود. از طرف دیگر، در ماه‌های اخیر، بعضی بانک‌های خصوصی اماراتی، به دلیل مسائل سیاسی و حقوقی، از ایرانی‌ها هزینه‌های بیشتری دریافت می‌کنند و در مواردی حتی رفتارهای غیرحرفه‌ای انجام می‌دهند که به ضرر ایرانی‌هاست»
این عضو اتاق بازرگانی ایران و امارات با اشاره به آب‌دیده شدن ایرانی‌ها تاکید دارد:
«بعضی از فعالان اقتصادی و فناوری ایرانی در امارات می‌گویند فقط اگر حساب بانکی ما با مشکلاتی روبرو نشود و حداقل امکانات را داشته باشیم به کارخودمان ادامه می‌دهیم. از طرف دیگر عده‌ای از تولید‌کننده‌های ایرانی برای صادرات به امارات می‌روند و شریک اماراتی یا هندی پیدا می‌کنند تا بتوانند کالای تولیدی ایران را به دیگر کشورها صادر کنند. چون اگر ۴۰ درصد نهایی تولید یک کالا مانند بسته‌بندی، در داخل امارات انجام شود، کالا به اسم کشور امارات صادر شده و مشکلات تحریمی ایران را نخواهد داشت»
فعالیت در امارات برای بسیاری از فعالان حوزه آی‌تی مهم است و آنها تلاش می‌کنند تا به اشکال مختلف در این کشور فعالیت کنند و از فضایی که این کشور برای رشد استارتاپ‌ها و فعالان آی‌تی ایجاد کرده، بهره ببرند. ولی گذرنامه ایرانی دارای جایگاهی نیست که بتوان با آن با همه طرف‌های تجاری در امارات و دنیا کار کرد.
یک کارشناس حوزه آی‌تی می‌گوید به دلایل سیاسی و تحریم، گذرنامه ایرانی در امارات اعتبار کمی دارد و برای کارهای اقتصادی مناسب نیست
«صدرا مخملی»، فعال حوزه آی‌تی ساکن امارات، با تایید فشار به ایرانی‌ها بعد از جنگ اوکراین به بی‌بی‌سی گفت:
صدرا مخملی
«جایگاه ایرانی‌ها بعد از حضور گسترده روس‌ها ضعیف شده است. اماراتی‌ها بسیاری از مشاغلی را که قبلا در دست ایرانی‌ها بود، به روس‌ها سپرده و ایرانی‌ها را حذف می‌کنند. آنها می‌گویند که روس‌ها امکانات مالی و تخصصی بالاتری در قیاس با ایرانی‌ها دارند و کمتر با مشکلات تحریم مواجه شدند»
آقای مخملی ادامه می‌دهد:
«از طرف دیگر به دلایل سیاسی و تحریم، گذرنامه ایرانی در امارات اعتبار کمی دارد و برای کارهای اقتصادی مناسب نیست. بر همین اساس ایرانی‌ها تلاش می‌کنند که پاسپورت کشورهای دیگر، مانند دومینکا، را بخرند. ولی این اقدام هم اعتبار چندانی به ایرانی‌ها نداد؛ چرا که در فضای کسب‌و‌کار برای کسی پوشیده نیست که این گذرنامه قابل خریداری است. البته ایرانی‌هایی که پاسپورت کشورهای بزرگ غربی دارند در امارات راحت‌تر فعالیت می‌کنند. این مساله به معنی توهین‌آمیز بودن رفتار آنها نیست بلکه موضوع سخت‌گیری‌های بیشتر در فعالیت کسب‌و‌کار است»
به گفته این فعال استارتاپی، اغلب ایرانی‌های فعال در حوزه سخت‌افزاری در امارات، ارتباط تناتنگی با ایران داشتند، ولی در ماه‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی و پایین آمدن قدرت خرید مردم ایران، ارتباط تجاری با ایران کم و کمتر شده و این افراد دنبال بازار جدیدی غیر از ایران می‌گردند.
